Α) Ορισμός: Οι σπάνιες ασθένειες είναι μια ομάδα ασθενειών που έχουν πολύ χαμηλό επιπολασμό σε σύγκριση με άλλες ασθένειες. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει ασθένειες με επιπολασμό 0,65‰–1‰ του συνολικού πληθυσμού ως σπάνιες ασθένειες.
Β) Πόσες σπάνιες ασθένειες υπάρχουν; Υπάρχουν από 8.000 έως 10.000 σπάνιες ασθένειες, Η αύξηση προκύπτει από τη βαθύτερη κατανόηση του τρόπου λειτουργίας των σπάνιων ασθενειών και από μια καλύτερη εικόνα της μοναδικής βιολογίας κάθε ατόμου. Αυτό θα μπορούσε να είναι το κλειδί για τη θεμελιώδη αλλαγή στην έρευνα, από τον τρόπο αξιολόγησης των σπάνιων ασθενειών μέχρι τον τρόπο ανάπτυξης και έγκρισης των θεραπειών, παρέχοντας ελπίδα σε περισσότερα από 400 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως που ζουν με σπάνιες ασθένειες.
Γ) Γενετική διάγνωση. Η ικανότητα ακριβούς αναγνώρισης και ταξινόμησης σπάνιων ασθενειών είναι ζωτικής σημασίας και οι εξελίξεις σε αυτόν τον τομέα θα μπορούσαν να προαναγγέλλουν μια θεμελιώδη αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες και οι γιατροί σκέφτονται τις θεραπείες για αυτές. Το έτος 2022 αποτέλεσε σημείο καμπής στην ανάπτυξη διαγνωστικών και θεραπειών για σπάνιες γενετικές ασθένειες σε προγεννητικά, παιδιατρικά και ενήλικα άτομα. Τώρα γνωρίζουμε τη μοριακή βάση περισσότερων από 7100 γενετικών ασθενειών (file:///C:/Users/W10USER/Desktop/MCS006204Kin.pdf). Η διεθνής κοινή χρήση δεδομένων και η γονιδιωματική αλληλουχία επιτάχυναν σημαντικά τον εντοπισμό νέων, εξαιρετικά σπάνιων διαταραχών. Μπορεί να διαγνωστεί ένα άρρωστο παιδί με γενετική ασθένεια με ταχεία αλληλούχιση ολόκληρου του γονιδιώματος σε μόλις 7 ώρες.
Αλλά είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι τα άτομα με τα ίδια εξωτερικά χαρακτηριστικά ασθένειας μπορεί να έχουν διαφορετικά γενετικές μεταλλάξεις ή βιολογικές δυσλειτουργίες. Το σύνδρομο Angelman, για παράδειγμα, έχει διαφορετικά υποκείμενα ελαττώματα στο ίδιο γονίδιο που προκαλούν παρόμοια σημεία και συμπτώματα, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι με αυτό το σύνδρομο θα ανταποκριθούν στις ίδιες θεραπείες.
Ένα πιθανό αποτέλεσμα της προόδου στη θεραπευτική ανάπτυξη θα είναι ότι συγκεκριμένες θεραπείες θα λειτουργήσουν μόνο για ένα υποσύνολο ατόμων που έχουν παρόμοια γενετικά ελαττώματα. Από την άλλη πλευρά, θα γίνει πολύ πιο βιώσιμο να σχεδιαστούν θεραπείες που είναι πιθανό να λειτουργήσουν για συγκεκριμένα υποσύνολα ασθενών.
Δ) Καινοτόμες γενετικές θεραπείες για σπάνιες ασθένειες
Δ.1) Γονιδιακή θεραπεία. Η γονιδιακή θεραπεία είναι μια πειραματική τεχνική για τη θεραπεία και πρόληψη ασθενειών αλλάζοντας τα ανθρώπινα γονίδια. Η γονιδιακή θεραπεία είναι ιδιαίτερα σημαντική για ασθενείς με σπάνιες ασθένειες, καθώς πάνω από το 80% των σπάνιων ασθενειών έχουν μια γνωστή μονογονιδιακή αιτία. Τα παραδοσιακά μικρομοριακά φάρμακα συχνά λειτουργούν ελαχιστοποιώντας τα συμπτώματα παρά θεραπεύοντας την ασθένεια. Κατά τη θεραπεία μιας χρόνιας πάθησης, αυτό μπορεί να σημαίνει συχνή χορήγηση του φαρμάκου ή των φαρμάκων που απαιτούνται για τη διαχείριση της πάθησης. Αντίθετα, η γονιδιακή θεραπεία έχει τη δυνατότητα να διορθώσει τα υποκείμενα γενετικά ελαττώματα, προσφέροντας μια θεραπεία και όχι απλώς τη διαχείριση των συμπτωμάτων. Επιπλέον, η επιτυχής γονιδιακή θεραπεία μπορεί να απαιτεί μόνο μία δόση για να προσφέρει ισόβια βελτίωση αντί να απαιτεί συνεχή θεραπεία για μια ζωή.
Στη μεθοδολογία αυτή, ο αδενοϊικός φορέας είναι ένας από τους πιο συχνά χρησιμοποιούμενους ιικούς φορείς στη γονιδιακή θεραπεία. Η μεθοδολογία είναι ικανή να θεραπεύσει όχι μόνο αιματολογικές παθήσεις, όπως η αιμορροφιλία και η αιμοχρωμάτωση, αλλά επίσης έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο στη θεραπεία γενετικών ασθενειών, σπάνιων ασθενειών και όγκων. Το Glybera®, είναι το πρώτο φάρμακο γονιδιακής θεραπείας που εγκρίθηκε από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων το 2012, και χρησιμοποιείται για τη θεραπεία εξαιρετικά σπάνιας ασθένειας, της ανεπάρκειας της λιπάσης λιποπρωτεϊνών. Από τότε, η γονιδιακή θεραπεία, με βάση το DNA, έχει οδηγήσει σε αρκετές ανακαλύψεις στον τομέα των σπάνιων ασθενειών. Για παράδειγμα, η θεραπεία Zynteglo, εγκρίθηκε στην Ευρώπη για τη β-θαλασσαιμία. Στην Κίνα εγκρίθηκε γονιδιακή θεραπεία για το γονίδιο SMA-1 (Νωτιαία Μυϊκή Ατροφία).
Δ.2) Θεραπεία με βλαστοκύτταρα. Τα βλαστοκύτταρα είναι κύτταρα που μπορούν να αυτοανανεώνονται επ’ αόριστον και έχουν την ικανότητα να διαφοροποιούνται σε ενδιάμεσα και ώριμα κύτταρα. Διαφορετικοί πληθυσμοί βλαστοκυττάρων μπορεί να περιορίζονται σε συγκεκριμένα αναπτυξιακά στάδια ή τύπους κυττάρων.
Η μεταμόσχευση αιμοποιητικών βλαστοκυττάρων (HSCT) είναι μέθοδος θεραπείας που χρησιμοποιεί ανθρώπινα κύτταρα για την ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος. Υπάρχουν πολλά μονοπάτια για μεταμόσχευση των HSCT, συμπεριλαμβανομένων των εμβρυϊκών ηπατικών κυττάρων, μεταμόσχευση μυελού των οστών και μεταμόσχευση βλαστοκυττάρων του αίματος του ομφάλιου λώρου. Πολλές κλινικές πρακτικές και εφαρμογές έχουν αποδείξει ότι το αίμα ομφάλιου λώρου έχει ευεργετικά αποτελέσματα σε θεραπεία σπάνιων ασθενειών. Το αίμα ομφάλιου λώρου έχει φέρει την ελπίδα της αναγέννησης στις σπάνιες ασθένειες, όπως το σύνδρομο ανοσοανεπάρκειας, τη μεταχρωματική λευκοδυστροφία και ασθένειες λυσοσωμικής αποθήκευσης (ένζυμο αποθήκευσης βλεννοπολυσακχαριτών, Νόσος Gaucher, νόσος Niemann, κ.λπ.).
Δ.3) Θεραπεία αντισωμάτων. Η θεραπεία με αντισώματα είναι ένα είδος παθητικής ανοσίας, δηλαδή, το ανθρώπινο σώμα δέχεται παθητικά αντισώματα in vitro, λαμβάνοντας έτσι ειδική ανοσία. Για παράδειγμα, το Soliris της Alexion Pharm, ένα μονοκλωνικό αντίσωμα έναντι της τερματικής πρωτεΐνης συμπληρώματος C5, ήταν το πρώτο που εγκρίθηκε από τον FDA το 2007 για τη θεραπεία της παροξυσμικής νυχτερινής αιμοσφαιρινουρίας. ΄Εχει εγκριθεί, επίσης, για τη θεραπεία δύο άλλων σπάνιων ασθενειών: του άτυπου αιμολυτικού ουραιμικού συνδρόμου, καθώς και την μυασθένεια Gravis. Συνοπτικά, ένα σημαντικό όφελος από θεραπείες αντισωμάτων είναι η υψηλή ειδικότητά τους, η οποία μειώνει τον κίνδυνο τοξικότητας εκτός στόχου κοινή σε μικρομοριακά σκευάσματα και είναι ζωτικής σημασίας για τη θεραπεία σπάνιων ασθενειών
Δ.4) Ανάπτυξη φαρμάκων για σπάνιες ασθένειες. Η ανακάλυψη φαρμάκων έχει ιστορικά πολύ μεγάλο ποσοστό αποτυχίας. Αυτό οδήγησε σε μια κουλτούρα παραγωγής φαρμάκων που στοχεύουν σε μεγάλους πληθυσμούς ως τρόπο αντιστάθμισης του κόστους των αποτυχιών. Αυτός είναι ένας βασικός λόγος για τον οποίο λιγότερο από το 5% των σπάνιων ασθενειών έχουν εγκεκριμένη θεραπεία. Ωστόσο, τα τεράστια άλματα στην τεχνητή νοημοσύνη και τη μηχανική μάθησης σηματοδοτούν ελπίδα για τα εκατομμύρια των ανθρώπων που ζουν με σπάνιες ασθένειες, βοηθώντας τους ερευνητές να αναπτύξουν καλύτερα θεραπείες γρηγορότερα και με χαμηλότερο κόστος.
Ε) Συμπέρασμα. Η αλματώδης πρόοδος στην αλληλούχιση του DNA, μαζί με την ανάπτυξη καινοτόμων πρωτοκόλλων, όπως η γονιδιακή θεραπεία και οι θεραπείες με βλαστοκύτταρα, αλλάζουν το θεραπευτικό τοπίο για πολλές σπάνιες ασθένειες. Για παράδειγμα, υπάρχουν θεραπευτικά αποτελέσματα σε αιματολογικές ασθένειες, ογκολογικές ασθένειες και ασθένειες του ανοσοποιητικού συστήματος. Όλο και περισσότερα στοιχεία έχουν δείξει ότι αυτές οι θεραπείες παίζουν επίσης κρίσιμο ρόλο στη θεραπεία σπάνιων ασθενειών. Εξαιτίας αυτού, σημαντική πρόοδος στη θεραπεία σπάνιων ασθενειών αναμένονται στο μέλλον ((file:///C:/Users/W10USER/Desktop/fphar-13-971541.pdf).
Ο Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης είναι Ομότιμος Καθηγητής Γενετικής και Γενετικής του ανθρώπου, Τμήμα Βιολογίας, ΑΠΘ.